Kada se iskljućite sa autoputa E-75 kod Batočine i put nastavite ka prvoj modernoj prestonici Srbije, Kragujevcu, kod sela Gradac sa desne strane puta nalazi se na prvom pogledu sasvim obično brdo. Brdo je dobilo ime „Jerinino“, po Jerini Branković ( rođena Irina Kantakuzin), ženi despota Đurđa Brankovića. Arheološka iskopavanja i naučna istraživanja potvrdila su da je čovek od najstarijih vremena živeo na ovim prostorima.
Pećina Gradac
Lokalitet se sastoji iz nekoliko celina, a prva je pećina Gradac. U pećini na padinama Jeriniog brda, 11 m iznad desne obale Lepenice, otkriveno je jedno vrlo značajno paleolitsko i neolitsko nalazište. Ova pećina je iz doba Paleolita i nastala je oko 25.000 godina pre nove ere. Predstavlja jedan od najstarijih lokaliteta u Srbiji i jedno od prvih mesta praživota u našoj državi. Lokalitet je musterijersko nalazište koje je dobilo naziv prema pećini fr. da Moustier, na obali Vezera u Dordonji. U pećini su nađeni tougaoni šiljci, izduženi strugači, listoliki deltoidni šiljci, kao i 2 ognjišta (vatrišta).
U njoj su sačuvani profili u čijim su stratumima bili ostaci zivotinjksog sveta tokom poslednjeg ledenog doba. Pećina pod Jerininim brdom, u selu Gradac i pećina Risovača (nedaleko od Aranđelovca) su sistematski istraženi lokaliteti iz paleolitskog perioda. Na osnovu arheološke građe koja je nađena može se rekonstruistati život tadašnjih zajednica ljudi na centralno balkanskom području.
Pećina Gradac (kao i Risovača) naseljavana je u nekoliko mahova. Nalazi iz starijih slojeva pokazuju da je bila naseljena u početku prvog razdoblja otopljenja virmske glacijacije (bila je naseljena sa pocetkom otopljena tokom poslednjeg ledenog doba). U ovom periodu imamo prisustvo krupnih biljojeda poput džinovskih jelena i divljih konja.
U pećini je živela ljudska zajednica koja je brojala oko 15 članova (pretpostavka je da su je činile od jedne do tri biološke porodice). Bavili su se lovom, što dokazuje obilje kostiju životinja nađenih pored vatrišta, kao i sakupljanjem plodova. Pronađeni su i kremeni šiljci i diskoidni strugači. Ahraični oblici ovog oruđa vezuju se za poznu musterijersku kulutru. Osim kremenog, izrađivano je i oruđe od kosti, koje je karakteristično za ovo podneblje.
Arheološka istraživanja
Brdo se nalazi sa desne strane puta koji iz Batočine vodi ka Kragujevcu. Sa leve strane je Donićko brdo koje je sa njim bilo spojeno do 1942. godine kada je probijen put. Brdo se izdiže iznad reke i nad celom okolinom.
Prva istraživanja ovog lokaliteta obavio je agronom iz Svilajnca Ivan Draškoci koji je 1942. godine iskoristio ljude koji su gradili put da istraže jedan grob i tom prilikom je pronašao naušnicu i ogrlicu iz ranog srednjeg veka. Iskopavanja su vršena 1952. i 1967. godine. Ekipu koja je vršila iskopavanja 1952. godine, predvodio je prof. dr Branko Gavela sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, zatim tu su bili i njegovi asistenti Dragoslav Srejović i Nikola Tasić i direktor muzeja u Kragujevcu Dragoljub Petrović. Sudeći po kostima koje su pronađene, kao i alatkama od kamena, ljudi ovog naselja su bili nomadi i bavili su se lovom na životinje. Blizina reke Lepenice koja je obezbeđivala vodu i mogućnost da čovek ulovi ribu i sama pećina koja je bila sklonište omogućavali su život na ovim prostorima još od najstarijih vremena.
Nalazi na brdu
U rimsko doba ovaj deo se nalazio u sastavu provincije Mezije, koja je smatrana žitnicom Rimskog carstva. Nedaleko od samog naselja prolazio je jedan od krakova rimskog vojnog puta Via militaris, koji je išao duž desne obale Morave. Područje čitave današnje batočinske opštine bilo je gusto naseljeno lokalnim romanizovanim stanovništvom. Na lokalitetima Jerininog i Donićkog brda pronađene su zanimljive fibule koje pripadaju kasnoj antičkoj umetnosti. Na Jerininom brdu pronađena je bronzana fibula u vidu stilizovane konjske figure u pokretu, ukrašena koncentričnim krugovima i paralelnim zarescima dužine 4,9 cm i najveće širine 1,9 cm, a potiču iz perioda od V do VIII veka. Na Donićkom brdu je pronađena takođe bronzana fibula na kojoj se nalazi ptica u letu ukrašena plastičnim ornamentima, dužine 3,2 i širine 1,8 cm i koja potiče iz V veka. Rimljani su u ove krajeve doneli i novac koji ulazi u široku upotrebu. Srebrni i bronzani rimski novac iz I do IV veka pronalažen je ne samo u Gradcu već u čitavoj Šumadiji. Novac je nalažen prilikom iskopavanja arheoloških nalazišta, ali i prilikom obrade zemlje.
Iznad Pećine u Gradcu, na Jerininom brdu iskopana je sonda na njenom najvišem delu veličine 10×2 metara. Tu je pronađeno dosta posuda raznog porekla, novac iz vremena Justinijana I, oštećeni nož, kosti domaćih i divljih životinja kao i riba. Slična keramika pronađena je i na zapadnom obodu brda gde je iskopana druga sonda veličine 4×5 metara. Treća sonda veličine 10×2 m napravljena je u srednjem delu platoa na Jerininom brdu i tada je otkriven temelj jedne crkve iz ranog srednjeg veka. Dužina crkve je bila 16,75 metara a širina 8,10 metara. Pronađeno je i dosta keramike, pepela životinjskih kostiju, jedan delimično oštećen koštani češalj…
U srednjem delu Jerininog brda otkrivena je crkva koja potiče iz ranog srednjeg veka. Dužina crkve je bila 16,75 m, a širina 8,10 m. Crkva je bila popločana tuglama, a temelji su bili od lomljenog kamena. Debljina temelja je bila 65 cm. Izvršeno je i probno ispitivanje zidova ulaznog dela tvrđave na jugoistočnom delu brda. Tu je otkriven zid dužine 12,50 m i debljine 1,60 m. Temelj tvrđave je bio od lomljenog kamena.
Na Jerininom brdu nalaze se ostaci srednjovekovnog grada. Grad se sastojao iz dva dela: grad koji se nalazio na Jerininom brdu i trg koji se nalazio u ravnici blizu reke Lepenice. Na platou se nalaze grobovi – stećci kojih ima oko 20 i nalaze se u blizini crkve.
Zaštićeno kulturno dobro
Jerinin grad je utvrđen za kulturno dobro – arheološko nalazište odlukom Zavoda za naučno proučavanje spomenika kulture Beograd br. 1420/96 od 21.12.1950. godine
Pećina pod Jerininim brdom je utvrđena za kulturno dobro – arheološko nalazište odlukom Zavoda za naučno proučavanje spomenika kulture Beograd br. 90/102 od 09.02.1953. godine
Arheološko nalazište Gradac, Batočina kategorisano je za kulturno dobro od velikog značaja odlukom Vlade SRS, br. 14 od 07.04.1979.godine Sl. Gl. Br.14
Erićka vodenica
Ispod Jerinog brda nalazi se ostaci Erićke vodenice iz XVIII veka. Bila je zidana od kamena i imala je tri kamena za mlevenje i dva pomoćna odeljenja sa tremom i štalom. Od vodenice danas su ostale samo zidine bez vrata i krova.
Danas se pronalasci čuvaju u depoima u Narodnom muzeju u Kragujevcu. Nada svih nas je da će u nekoj skorijoj budućnosti oni moći da se pogledaju, a da će arheološki lokalitet biti prepun turisista i učenika koji će imati prilike da se upoznaju sa istorijatom ovog mesta. Dok ne dodje taj trenutak, ovo je samo mali pokušaj da ne zaboravimo kakvo blago imamo u svojim rukama koje nestrpljivo čeka da bude predstavljeno Srbiji i svetu.
Piše: Marko Stanojević, istoričar.
